фашистік Германияның КСРО-ға қарсы агрессиялық соғысының жоспары осылай аталған. Жоспарда кеңес әскерлерінің негізгі бөлігінің Ресейдің ішіне қарай шегінуіне жол бермей отырып, Днепр және батыс Двина өзендерінің батыс жағында талқандау көзделді. Одан кейін Мәскеуді, Ленинград пен Донбасты алып, Архангельск-Еділ-Астрахань бағытына шығу жоспарланды.
тыл жүмыстарына және соғыс жүріп жатқан аудандарда қорғаныс құрылыстары мен әскери жолдарды салуға Терек жоне Кубань облыстарынан, Закавказьеден, Орта Азиядан, Қазақстан мен Сібірден жат- жұрттықтардан әскерге мобилизация жариялау туралы патша жарлығы. 1916 жылы 25 маусымда шықты.
1965-1985 жылдар аралығында Қазақстан экономикасының бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр дамуы. Өнеркәсіп, өндіріс орындарының өнім, табыс бермей дағдарысқа ұшырауы
(продовольственная разверстка) - 1919-1921 жж. Кеңес өкіметінде ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау жүйесі. РКФСР Халык комиссариатының 11.01.1919 ж. декретімен шаруалар мемлекетке басы артық астық және өнімдерді тұрақты бағамен беруге міндетті болды. Азық-түлік салғырты соғыс коммунизм саясаты елдегі әскери экономикалық қиын жағдайларға байланысты енгізілген.
бір мемлекеттің шеңберіндегі жеке ұлттың саяси жағынан өзін-өзі билеуі, жеке басқарушылық
1921-1923 жж. РКП(б) X съезінің шешіміне сәйкес шаруа қожалықтарынан азык-түліктей алынды. Бүл азық-түлік салғыртын алмастырды. Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы актісі. Азық-түлік салығы шаруалардың материалдық мәртебесін күшейтіп, астық және басқа өнімдерді өндіруді арттырды.
(продовольственная разверстка) - 1919-1921 жж. Кеңес өкіметінде ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау жүйесі. РКФСР Халык комиссариатының 11.01.1919 ж. декретімен шаруалар мемлекетке басы артық астық және өнімдерді тұрақты бағамен беруге міндетті болды. Азық-түлік салғырты соғыс коммунизм саясаты елдегі әскери экономикалық қиын жағдайларға байланысты енгізілген.
нанымдылығы ақиқат (шындық) болғандықтан логикалық дәлелдеусіз алынатын қағида
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық күресі
қыш бүйымдарының сыртқы кедір-бүдырын тегістейтін және оған қандайда бір түс беретін ақ және түрлі түсті саздан жасалатын қаптау материалы.
табиғаттан тыс, көзге көрінбейтін, тірі жөне өлі табиғат құбылыстарын басқаратын құбылыс бар деп түсінушілік.
адамның дене қалпының қалыптасуындағы тарихи-эволюциялық процесс, оның бастапқы еңбек қызметі, сөзі.
қайшылық, озара оштескен екі жақтың, ағымдардың келісімге келмейтін күресін сипаттайтын қарама-қарсылық.
адамның жаратылысы мен эволюциялық даму жолын, адамзат нәсілінің пайда болуы мен адамның қалыпты дене қүрылысының қалыптасу барысын зерттейтін ғылым.
егіншілік тек қолдан суару арқылы ғана дамуы мүмкін, ылғалдылығы аз географиялық зоналардың (шөл және шөлейт) жинақтама атауы
эволюциялық даму деңгейі мен мәдениеті жағынан бір-біріне үқсас қазып алынған ежелгі адамдардың қаңқалары (зиджантроп, питекантроп, синантроп және т.б.)
ежелгі адамдардың тарихын заттық және материалдық қазба ескерткіштердің негізінде зерттейтін тарих ғылымының бір саласы.
ауқымды да күрделі жұмыстарды атқаруда бірлесіп көпшіліктің көмегімен еш қайтарамсыз пайдалану дәстүрі.
ағаш ожау тәріздес егінге су шығаратын қарапайым құрылғы.
құқық шаруалардың феодалға бағыныштылығының бір түрі: оларды жерге бекітіп қояды және феодалдың әкімшілік сот биліктеріне бағынады.
КСРО-дағы әлеуметтік-экономикалық дамуды бір орталықтан жоспарлаудың негізгі нысаны. Мемлекеттік бесжылдық жоспар партия съездерінің шешімдері негізінде жасалды.
саяси партия. 1903 жылы Ресей социал-демократиялық жұмысшы партиясының ІІ съезінде ұйымдастырушы мәселелерге қатысты тартыста В.И.Лениннің басшылығында жақтаушылар көпшілік дауыс алғанына байланысты осылай аталып кетеді. Марксизм идеяларымен қаруланған бұл партия кейін коммунистік деп аталды.
феодалдық құрылысты немесе оның қалдықтарын жоюды алдына мақсат етіп қоятын революция; тәуелді және отар елдерде ұлттық тәуелсіздікті алуға бағытталған.
мемлекет бюджетінің кірісінен гөрі шығысының артып кетуі.
ескі орыс ұзындық өлшем бірлігі, 500 құлашқа немесе 1,06 км тең.
қазып алынған ежелгі адамдардың бір түрі. 1907 жылы Гейдельберг қаласының (Германия) оңтүстік шығысында, 17 шақырым жерде Мауэр деревнясынан адамның төменгі жақ сүйегі табылған.
бағалар тез өсіп, инфляцияның шарықтап кеткен түрі
Орталық Азия халықтарының кейбір көшпелі тайпаларының бірлестігі, өз еріктерімен біріккен 8 тайпаның конфедерациясында Гурхан атағын қарақытай билеушісі иеленген.
халықаралық қаржы нарығындағы, ұлттық қаржы бағамының төмендеуі, қаржы қорының азаюы, мемлекеттің төлейтін теңгерімі және тез арадағы сауданың төмендеуімен байланысты, ұлттық ақша бірлігінің тұрақты құндылығының заңды дәрежеде төмендеуі, құнсыздануы
мемлекет, үкімет, партия және үйымдар атынан мәлімдеме.
қандайда бір мәселе бойынша заңдық күші бар жоғары биліктің қаулысы.
халықтың құрамын, санын және өсуін зерттейтін ғылым.
өкімет билігі халықтың қолында болатын құрылыс, халық билігі.
мемлекеттен тұлғаны мәжбүрлеп шығару. Депортация жиі басқа бір мемлекетке шығып кеткен шетел азаматтарына немесе азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қолданылады
ұлттық ата-жұрты болып табылатын елден тысқары өмір сүретін халықтың бір бөлігі. Диаспора ұлттық шығарып жіберу, геноцид қаупі және т.б. факторлар әсерімен пайда болады.
мемлекеттегі билікті жүзеге асыру жүйесі; адамның, топтың, таптың шексіз билігі.
теориялық немесе саяси принциптерді басқаратын ілім, ғылыми немесе философиялық теория.
әскери үйымы бар жоне елдің ішінде және әскерде күзет функциясын орындайтын полиция. 1827-1917 жж. Ресейде жандармдар корпусы саяси полицияның ролін атқарды.
дәстүрлі қазақ қоғамындағы көшіп-қонатын күш көлігі болмағандықтан, үнемі қыстауда немесе қала маңында тұрып күн көрген кедейлердің ерекше әлеуметтік тобы.
ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы КСРО-да Азамат соғысы салдарынан қираған ел экономикасына жеке меншік иелерін тартып, адамдардың өз еңбегіне мүдделілігін орнықтыруға бағытталған әрекет. Оның мәнісі азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастырып, жеке меншіктің түрлі формаларын пайдалануға жол ашу болды.
— өндіріс пен бағаны мемлекет толық бақылауда ұстайтын жүйе.
КСРО-да 1919–1930 жылдары ересектерге арналып ашылып, жалпы білім берген оқу орындары.
ауа райының аса қолайсыз құбылыстары (қуаңшылық, жерді көк мұз басуы, тағы да басқа) салдарынан белгілі бір аймақ тұрғындарының экономикалық күйзеліске ұшырауы
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Ресей империясындағы түркі тілдес мұсылман халықтары арасында өріс алған қоғамдық-саяси және мәдени-ағартушылық қозғалыс.
саяси, құқықтық, өнегелілік, діни, эстетикалық және философиялық көзқарастар мен идеялардың жүйесі, онда адамдардың шындық болмысқа қатынастары танылады және бағаланады.
қоныстанушылық, келімсектік, бір мемлекет азаматтарының екінші бір мемлекетке тұрақты немесе уақытша (Қазақстан заңнамасы бойынша алты айдан көп мерзімге) тұру үшін көшіп келуі.
халық шаруашылығының барлық салаларында ірі машина өндірісін құру процесі.
бір типтес қоғамдық құрылыстағы екі немесе одан да көп мемлекеттердің экономикадағы ұлттық шаруашылықтарының бір-біріне үйлесуі және бірігуі.
техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің тиімді өсуі.
бір немесе бірнеше мемлекет бірлесіп, өзге мемлекеттің ішкі ісіне немесе үшінші мемлекетпен арақатынасына күш қолдану арқылы араласуы. Интервенция әскери экономикалық дипломатиялық идеологиялық болуы мүмкін.
өз тарихи отанында тұрып жатқан, алайда ол аумақта түрлі себептермен өзге ел құрамына еніп, сонда қалып қойған этникалық топ.
Конституциялық-демократиялық партия (КДП) мүшелері. Кадеттер 1917 жылы Ақпан төңкерісінде монархияны сақтап қалуға күш салса, көп ұзамай сол жылы болған Қазан төңкерісі кезінде республикалық жүйені жақтады.
Қазан революциясына дейінгі Ресейдегі әскери сословие. Басыбайлы шаруалардың бір бөлігі қанауға шыдай алмай Ресейдің оңтүстігі мен шығысына қашып барып ХҮ-ХҮІІ ғғ. әскери-феодалдық сословие ретінде пайда болды. Казактар тек озінің бостандығын алып қана қойған жоқ. Ресей мемлекетінің шекара қауіпсіздігін де қорғады.
капиталистік қоғамның үстем табы, өндірістің маңызды құралдарының меншік иесі, жалдамалы еңбекті пайдалану.
сүрленген етті, кептірілген құртты және басқа тағамдарды салып қоятын көшпенділердің үй жиһазы.
1861 жылғы реформадан кейін помещиктің есебінен шаруалардың пайдалануына бөлініп берілген жер кесіндісі.
Ресейде 1 Петр кезінде қүрылған мемлекеттік баскарудың жекелеген салаларын басқаратын орталық мекеме.
саяси жоне экономикалық дербестігінен айырылған және арнайы режиммен басқарылатын, басқа шетелдік мемлекеттің қоластына қарайтын ел немесе аумақ.
тәуелсіз мемлекеттердің белгілі бір ортақ мақсатқа жету үшін жасасқан түрақты одағы.
1) еңбекті үйымдастыру нысаны, онда көп адамдар бір-біріне өзара байланысты бір немесе әртүрлі еңбек процесіне бірлесіп қатысады; 2) кооператив мүшелерінің топтық меншігіне негізделген өндірісті социалистік ұйымдастыру нысандарының бірі.
шекара күзеті болатын жер.
1) кандайда бір ірі саяси оқиғаға байланысты халыққа арналған мемлекеттік жоғары биліктің немесе мемлекет басшысының актісі; 2) қызметінің бағдарламасы мен принииптері қамтылған саяси партиялардың декларациясы, шақыруы.
еңбек бөлінісіне және қолмен істейтін қолөнер техникасына негізделген кәсіпорын.
Әмудария және Сырдария өзендері аралығындағы жер. Орталығы Самарканд қаласы. YІІ ғасырдан басталған атау.
қоғамдық еңбек болінісі, жеке меншіктің шығуы мен таптардың қүрылуы нәтижесінде пайда болды. Мемлекеттің белгілері: 1) мемлекеттік биліктің функцияларын жүзеге асыратын органдар мен мекемелердің ерекше жүйесінің болуы; 2) мемлекет рұксат беретін белгілі бір нормалар жүйесін бекітетін құқықтың болуы; 3) сол мемлекеттің қарауына жататын аумағының болуы.
адамдардың (мигранттардың) қандай да бір аумақтардың шекарасынан өтіп, ұзақ уақытқа немесе біржолата қоныс тебу процесі.
алғашқы қауымдық қүрылыстың адамдарына тән дүние туралы қиял-ғажайып үғым.
жекпе-жек ұрыстарда пайланатын қылыш тәрізді қару.
сұраныс пен ұсыныс заңына негізделген, жеке меншікке және бәсекелестікке негізделген жүйе.
ерте палеолитте өмір сүрген ежелгі адамдар (палеонтроптар).
қандайда бір саясатқа қандайда бір әрекетпен, көзқараспен қарсы түру, қарсылық білдіру; 2) көпшіліктің немесе саясат жүргізушінің үстемдік ететін пікіріне тіке қарсы шығатын партия немесе топ.
барлық мұсылман қауымының біртұтас ислам мемлекетіне бірігуін негіздейтін діни-саяси идеология.
түркішілдік, ХХ ғасырдың басында пайда болған, Түр-кияның қамқорлығымен түркі тілдес халықтардың бір мемлекетке бірігуін көздейтін ағым.
ұжымдық үндеу (талап, тілектер, өтініштер). Мемлекет басшысына немесе жоғары өкімет органына көпшілік атынан тапсырылатын жазбаша өтініш.
ең ежелгі адамдардың бір түрі. Оның қаңқаларын бірінші рет голландтық дәрігер Е. Дюбуа 1890-1892 жж. Ява аралынан тапқан.
бүкіл адамзат тарихы мен қоғамның заңды түрде дамып, алға басу үдерісі.
капиталистік қоғам таптарының бірі; өндіріс құралдарынан айырылған жалдамалы жүмысшылар, олар өздерінің жүмыс күшін сатып күн көреді.
коммунистік партияның басшылығымен жұмысшы табының шаруа еңбеккерлерімен одақтасып жасаған революциясы.
шахристаннан тыс жерде орналасқан ортағасырлық Шығыстың феодалдық қалалары маңындағы қолөнер қоныстары.
бір формациядан екіншісіне тез секіріп өтетін түбегейлі төңкеріс, қандайда бір табиғат, қоғам, сана құбылыстарын күрт өзгерту. Мұндай секірістер эволюциядан да, реформадан да өзгеше ерекшеліктерге ие.
тарихи отанына қайтқан қандастар.
қолданыстағы әлеуметтік, қоғамдық өмірдің қандайда бір жақтарын жаңарту, өзгерту, қайта құру; кез келген мазмұндағы жаңа өзгерістер түрінде болады, бірақ реформа деп әдетте прогрестік қайта жаңаруды айтады.
белгілі таптың немесе әлеуметтік бөліктің мүдделерін жақтайтын және белгілі бір мақсаттар мен идеалдарға қол жеткізуде оның саяси қызметін басқаратын саяси үйым; таптық үйымның ең жоғарғы түрі.
қытай адамы. Оның қаңқасы бірінші рет Қытайда Пекин қаласының маңынан табылған.
төсеніштің бір түрі. Қазақтар сырмақты әртүрлі әдіспен, ою-өрнектер салып, әсемдеп тігетін болған.
шығыстың кейбір мүсылман елдерінде ірі феодалдары да осылай атаған. Қазақстанда сұлтан атағы Шыңғыс ханның тұқымдарына берілген. Тәуке хан «Жеті жарғыда» сүлтан атағын заң жүзінде бекітті.
алғашқыда моңғолдар оны малға таңба салу үшін пайдаланған, кейін қазақ хандығында қүжаттар мен іс қағаздарына басылатын мөрді осылай атаған.
қандайда бір құбылыстың, ойдың, идеяның дамуын бағыттау.
басқа ойға, көзқарасқа, наным-сенімге, іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге, идеяларға төзімділік, жұмсақтық көрсете білу қасиет
белгілі бір адамдар тобының арасындағы табиғаттан тыс құдыретті туысқандық туралы ұғыммен байланысты қоғам ру-тайпаларының сенімінің, аңыздарының, салттарының және дәстүрлерінің жиынтығы, екінші жағынан тотемдер деп жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін айтады.
пәле-жаладан сақтану үшін мойынга тағып жүретін қасиетті зат.
– 1) мүлікті, ақшаны және т.б. сот актісіне сәйкес мемлекет меншігіне күштеп әрі ақысыз тартып алу; 2) басылымды айналымнан алып қою.
мемлекітік құрылымның нысаны, онда федералдық бірлестік құрамына мемлекеттік - федерация мүшелері кіреді.
ортағасырлық Шығыстағы қорғаны бар феодалдық қалалардың негізгі орталығы.
экономиканың дамуы барысында өндіріс ырғағының бұзылуын күштеп қалпына келтіру. Ол өндірістің қүлдырауынан, өндіріс қуатының толық іске қосылмауынан, жұмыссыздықтың артуынан, ақша-несие және валюта-қаржы жүйелерінің бұзылуынан көрінеді.
экономиканың бұрынғы техникалық негіздерін сақтай отырып, сандық факторлар: қосымша жұмыс күшін тарту, кәсіпорындардың, цехтардың, телімдердің санын, жаңа құрылыс нысандарын көбейту есебінен өндірістің көлемін ұлғайту тәсілі. Экстентивті даму жолында өндіріске ресурстар (табиғи, еңбек, материалдық ресурстар) көп көлемде тартылады, бірақ бұл орайда техника мен технологияда, еңбекті ұйымдастыруда, қызметкерлердің біліктілігінде елеулі өзгерістер болмайды.
өз еліндегі тұрғылықты мекенін бөтен елдегі тұрғылықты жерге айырбастау.
топырақтың беткі ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы салдарынан құнарының азаюы. Жел эрозиясы кез келген топырақ типінде кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді.
ядролық қаруды сынамайтын, өндірмейтін, орналастырмайтын, сақтамайтын әрі тасымалдамайтын еркін аймақ. Ядросыз аймақ тұтастай аймақ, жекелеген мемлекеттер немесе мемлекеттің бір бөлігі болуы мүмкін.
көптеген түркі халықтарының ерте ортағасыр кезеңіндегі мемлекет басқарушысы. «Қаған» термині бірінші рет қытай шежірелерінде 312 жылы жазылған. Алғашқыда «қаған» атағын жужандардың билеушілері, ҮІ ғасырдың ортасынан бастап Түрік қағанаты, кейін ол басқа да генетикалық байланыстары бар түркі тілдес халықтар мен мемлекеттері иеленген.
қоладан қару-жарақ, әшекейлер мен үй мүліктерін жасау кеңінен тараған мәдени-тарихи кезең. Хронологиялық шеңбері - б.зд. III мыңжылдық - б.з.д. I мыңжылдықтың басы.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы қыз-келіншектердің сауатын ашу үшін ұйымдастырылған киіз үй.
қоғамдастырылу; ауыл шаруашылығын (социалистік елдерде) ұжымдастыру, ұсак жеке-жеке болған шаруа шаруашылықтарын ірі социалистік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына - артельдерге. колхоздарға және т.б. біріктіру.
қауымдастықтың калыптасу процесінде оның аумағы, экономикалық байланыстары, тілі, мәдениетінің ерекшелігі мен мінез-құлқы қалыптасатын адамдардың тарихи кауымдастығы.
тарихи ескірген қоғамдық құрылыстан неғұрлым прогрессивті түріне өту тәсілі; қоғамның барлық әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы түбегейлі сапалық төңкеріс.